ETTO İlkesi (Verimlilik-kapsamlılık dengesi)

ETTO İlkesi (Verimlilik-kapsamlılık dengesi)

Günden güne artan hava sahası kullanıcıları için kapasiteyi arttırabilmek ve gelecekteki trafik talebini sübvanse edebilmek adına otomasyon ve yapay zekâ destekli, modernize edilmiş ATM ve ATC sistemleri geliştirilmektedir. Operasyonel emniyet seviyesinden feragat etmeden; hava sahasının daha efektif kullanımı, maliyetlerin düşürülmesi, kapasitenin iyileştirilmesi gibi çözümler vadeden modernizasyon süreci, "front-line" personel kontrolörler özelinde ise iş yükünü azaltarak "tactical" performansları yukarı çekebilmeyi amaçlamaktadır. Ancak insan-makine etkileşimi içeren sosyoteknik bir sistem içerisinde yer alan ATCO çalışma dinamikleri ele alındığında belirsizlik durumları ve acil durum senaryoları operasyonel kompleksite seviyesi arttırmakta, otomasyonun hemen her senaryoda işlevsel olabileceği varsayımına şüphe düşürmektedir. Zira günümüzde otomasyondan operasyonu asiste eden kural tabanlı deterministik araçlar formunda faydalanıldığı için nihai karar alıcı ve uygulayıcı olan kontrolörler başat görevlerine devam etmekte, tabii olarak da insan faktörleri dinamikleri önemini sürdürmektedir. Özellikle son yıllarda emniyet yönetim sistemleri ele alındığında “resilience” kavramının da ön plana çıkmasıyla, talep-kapasite denkleminde performans bileşenleri yeni yaklaşımlarla irdelenmekte, ETTO prensibi gibi kavramlarla operatörün sağladığı hizmet kalitesi ve operasyonel tercihleri, performans bağlamında değerlendirilebilmektedir.

ETTO (Efficiency-Thoroughness Trade-Off) konsepti, Erik Hollnagel tarafından ortaya atılmış olup, kompleks sistemler içerisinde insan faktörleri başlığı altında yer alan performans metriklerini algılamada önemli bir model olarak karşımıza çıkar. Farklı senaryolar özelinde aynı anda her ikisi de başarılamayacağı için etkinlik/verimlilik ve eksiksiz olma/kapsamlılık arasında tercih yapma (trade-off) eğiliminin söz konusu olduğunu kavramamıza yardımcı olur. Bir başka deyişle, kaynaklar ve zaman kısıtlı olduğu için belirli bir zaman periyodunda ya etkinliği devreye alıp daha çok işi kısmen dağınık ve fireler verebilecek bir biçimde halledebileceğimizi ya da daha az görevi daha titiz biçimde eksiksiz olarak yerine getirebileceğimizi salık verir.

ETTO prensibi, bireysel ya da kollektif fark etmeksizin insan performansını ve dinamiklerini anlamada işlevsel bir yaklaşım sunar. Eğer ki bir iş ya da görev yapılırken emniyet ve kalite ön plandaysa etkinlikten ziyade kapsamlılık ön plana çıkarken, nicelik ve çıktı miktarı gözetildiğinde ise tersi bir durum gözlemlenir ve kalite ya da emniyetten ödün verilerek etkinliğin daha önemli bir paydaya dönüşmesi arzu edilir.

Kullanım senaryosuna ya da hizmet sağlayıcı politikasına göre ön plana çıkabilecek ya da ödün verilebilecek ana başlıklar. 

ATCO ve ETTO prensibi

İnsan bilişsel kapasitesinin çoklu görevler özelinde darboğazlar ihtiva etmesi ve aynı anda sınırlı sayıda bilgi işleyebilmesi, insan faktörleri bağlamında ele alınan ve performans çıktısıyla korelasyon sergileyen bilişsel kapasitenin anlaşılmasında büyük öneme sahiptir. Teknolojik ve teknik ilerlemelerden istifade ederek otomasyon destekli araçlar geliştirilmesi; tekrar eden çoklu görevlerin delegasyonunda faydalar sağlayıp, durumsal farkındalık arttırıcı bir rol üstlense de sınırlı bir süre zarfında karar alma mekanizmasını işlevsel tutabilmek operatörün bilişsel kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir. Bilişsel kapasitenin biyolojik ve ontolojik limitlerinin bulunması ise özellikle kontrolörlük gibi kompleks bir sistem içerisinde çoklu görevlerin anlık olarak yerine getirildiği, durumsal farkındalık ve karar alma mekanizmasının efektif olarak kullanıldığı bir meslek kolunda çeşitli trade-off’ ları da beraberinde getirmesi öngörülebilir.

Kontrolörler; sırasıyla emniyet-düzen-hız paradigması ile çalışırlar. Emniyet öncelikli bileşen olduğu için ayrıcalıklı tutulur ve operasyonel trade-off' lar genellikle düzen ve hız başlıkları altında ele alınır. Örneğin bir acil durum senaryosu gözetildiğinde, ilgili trafik için öncelik sağlanır, "radio silence" ya da "dedicated frequency" usullerine geçilir, mevcut sıralamalar iptal edilir ve tüm operasyonel uygulamalar ve koordinasyonlar bahsi geçen trafik odağında gerçekleştirilir. Süreç tamamlanana kadar aynı sektörde bulunan ya da aynı meydan için halihazırda sıralanan trafiklerin büyük bölümü geciktirilebilir. Acil durumu yöneten kontrolör, ETTO prensibinde olduğu gibi emniyetten taviz vermemek için daha korumacı bir çalışma disiplini benimserken, diğer trafiklerin istek ve talepleri o an içerisinde öncelikli olmadığı için ertelenebilir. 

ATM ve ATC, operasyonel emniyet çıtası yüksek sistemler olmakla beraber “safety-critical” olarak da tanımlanırlar. Bu noktada “front-line” personel olarak çalışan kontrolörlerin performans metrikleri ETTO prensibi gözetildiğinde, emniyet ve kaliteden ödün verilemeyeceği düşüncesinden yola çıkılarak nicelikten öte niteliğin belirginleştiği bir paradigma sunar. Öncelik emniyet olduğu için kurallar ve regülasyon çerçevesinde kapasitenin peyderpey iyileştirilmesi beklenir. Bir başka deyişle emniyet ön planda olduğundan sebep öngörülen talep, regülasyonlar ve kurallar doğrultusunda çıpalanır. Aksi takdirde ise gerek hava sahası dizaynında, sektör kapasitelerinin belirlenmesinde, FUA kullanımda, RAD’larda gerekse de slot ve regülasyon düzenlemelerinde, artan talebi karşılaşmak için niceliğe önem vererek emniyet ve kaliteden feragat etmek, uzun vadede olumsuz neticelere davetiye çıkarabilir.

Kaynak:
The ETTO Principle: Efficiency-Thoroughness Trade-Off,  Why Things That Go Right Sometimes Go Wrong, Erik Hollnagel, 2009. (alert-passed)